Er is een ideologie die door heel onze samenleving heen sijpelt. Die luidt aldus: ‘je bent vrij om te kiezen, dus ben je verantwoordelijk én word je er op afgerekend’. Ik zou die directe causaal lijkende relatie die wordt gelegd tussen de keuzevrijheid, verantwoordelijkheid en afrekenen sterk willen betwijfelen en vertellen wat dat met name voor ouderen betekent.
Laten we eens kijken naar een plaatje uit een boek over de psychologie van de levensloop van Gerrit Breeuwsma, Rijksuniversiteit Groningen. Een levensloop die gepresenteerd wordt als een meerkeuze traject. Stel je begint op punt A. Stel dat je niet al te onfortuinlijk begint. Dus je begint in een warm nest en met een dak boven je hoofd en voeding en kansen genoeg. Punt A is al een lot uit de loterij mag je zeggen. Dan gaan we bijvoorbeeld naar punt B. De beroepskeuze bijvoorbeeld. Ja, dan maak je bepaalde keuzes. Het zou wel eens goed en het zou wel eens slecht kunnen uitpakken. Je maakt vervolgens weer een keuze voor een partner, voor al dan niet emigreren. Tal van keuzes die je in de levensloop tegenkomt. Het lijkt erop alsof elke keuze een soort dilemma is. Een alternatief waar je uit hebt te kiezen. Uiteindelijk is het afhankelijk van welke keuzes je maakt, waar je uitkomt.

Je kunt het dus bijzonder goed getroffen hebben en het kwartje worden, ook al ben je voor een dubbeltje geboren. Dat is de winst van onze 20e en 21 e eeuw. Maar je kan ook voor kwartje geboren zijn en als dubbeltje eindigen. Dus het is maar net welke keuzes je maakt. Dubbeltje of kwartje, het is maar net welke keuzes je maakt. Daar ben jij dus verantwoordelijk voor. En daar mag je uiteindelijk ook op afgerekend worden.

Nou ik geloof niet in dit plaatje, die manier van presenteren van keuzes ook niet. Ik zou iets dieper met u willen ingaan op wat keuzevrijheid dan is en willen zeggen: echte keuzes worden niet bepaald door alternatieven en dilemma’s, maar door opties. Door mogelijkheden die je hebt of die je niet hebt. Opties waar je zelf ten diepste voor kunt kiezen. Dat zijn pas vrije keuzes. Ik wilde ook even met u kijken naar wat ouderen dan zoal te kiezen hebben. De uitkomst van mijn verhaal is: steeds minder. Het aantal opties in de loop van het leven wordt steeds minder. De optelsom die dan wordt gemaakt in de redenering waar ik mee begon, klopt niet: ‘je bent vrij om te kiezen, dus ben je verantwoordelijk voor de keuzes die je maakt’. Onder echte vrijheid versta ik de vrijheid waar je werkelijk voor gaat, waar je zelf ten diepste voor kiest. Vrijheid is wat anders dan de vrijheid van inmenging van anderen. Ik versta vrijheid als een positieve vrijheid, dat is pas echte vrijheid. Existentiële keuzes. Alternatieven genoeg, tussen al die potten pindakaas, kwarken, zorgpolissen. Wij worden dus verlamd door het aantal keuzes die we moeten doen. Maar echte keuzes zijn de opties waar we echt voor gaan, waar we de vrijheid hebben om te kiezen.

Stel dat ik getrouwd ben met een lieve vrouw en dat ik toen ik haar ten huwelijk vroeg ook de keuze had om dat niet te doen. Als ik toen gezegd had, ‘Ja, ik heb eigenlijk de keus uit honderd alternatieven, voor jou honderd anderen’, had ik het kunnen schudden. En terecht. Ik had eigenlijk maar één optie: zij, of niemand. Ik had maar één optie, geen enkel alternatief, geen dilemma en toch was het een volstrekt vrije keuze. En daar ben ik verantwoordelijk voor te houden. Ik ben ook verantwoordelijk te houden voor de gevolgen van die keuze, ook al valt dat in de loop van een huwelijk soms niet mee. Maar de mogelijkheid, de keuzes die je als jongeman of -vrouw van zeg 23 of 24 maakt, je weet niet wat je zegt. Toch zeg je het in volstrekte vrijheid en je mag eraan gehouden worden. Op die verantwoordelijkheid kan ik ook afgerekend worden.

Alle andere keuzes die niet echt opties zijn en waarvan ik de gevolgen niet heb kunnen zien, ben ik,daarvoor verantwoordelijk? Ik kan wel de verantwoordelijkheid daarvoor némen, maar ben ik het ook werkelijk? Ik kan er ook verantwoordelijk voor gestéld worden. Maar ben ik het ook werkelijk? Ik betwijfel dat. Vervolgens word ik er ook nog eens op afgerekend. Dat is de ideologie die in onze cultuur gaandeweg door alles heen sijpelt. Die laatste consequentie, dat afrekenen, is wellicht dodelijk. Het is feitelijk niet zo (ik heb voor veel zogenaamde ‘keuzes’ niet echt gekozen omdat ze geen optie waren) en het is moreel ook niet toelaatbaar (als ik er niet echt in vrijheid voor heb gekozen, kan ik er ook niet op worden afgerekend.

Een aantal keuzes waar ouderen voor staan. Bent u vrij om te kiezen? De Ohra of het Zilveren Kruis? Ja! De kleur van uw rollator, rood of blauw? Begraven of Cremeren? Uw oude dag, de winter op Benidorm of Beetsterzwaag? Benidorm kan goedkoop zijn en Beetsterzwaag duur. In feite zijn het allemaal alternatieven waar je makkelijk nog uit kunt kiezen zonder dat het echt grote dilemma’s hoeven te worden. Maar, als ouderen, niet alleen als starter: huren of kopen, de AOW alleen of ook een aanvullend pensioen? De thuiszorg of een luxe serviceflat of een ‘zorgkasteel’ ? Heb je het voor het kiezen vitaal oud te worden of niet vitaal oud te worden? Is het een keuze om alleen oud te worden of samen? Is het een keuze om succesvol te ‘ogen’ , om het zo maar te zeggen, of om een kwaaie oude dag te hebben? Al die laatstgenoemde keuzes zijn in feite geen reële alternatieven, maar ook geen reële opties, geen echte keuzes meer die je in totale vrijheid kunt nemen.

Immers wat gebeurt er als je ouder wordt? Je wordt geconfronteerd met je eigen eindigheid. Het roer kan niet meer nog zes keer om voor de 50+er. Dus niet alleen je eindigheid in tijd, maar ook de eindigheid in het aantal mogelijkheden dat je nog hebt. En het aantal opties dat je nog hebt. Dat wordt wel de schaartheorie genoemd. De bladen van de schaar staan aan het begin van de levensloop nog heel erg uit elkaar. Naarmate het leven vordert, komen ze steeds dichter bij elkaar. Het aantal opties wordt minder, je wordt ook geconfronteerd, naarmate je ouder wordt met de gevolgen van vroegere keuzes. Waren het echte keuzes? Waren het vrije keuzes in de zin van: ‘daar ga ik voor, hélemaal!’ Of waren het gedwongen keuzes? Waren het keuzes die anderen gemaakt hebben voor ons, over ons, zonder ons? Heel veel in je leven overkomt je. Ik denk niet dat je in procenten kunt spreken, maar ook de gevolgen van de keuzes die je vroeger gemaakt hebt, overkomen je. Eeen groot deel van je leven is onvoorzienbaar en naarmate je langer leeft, word je steeds meer geconfronteerd met de complexiteit van het onvoorziene en onvoorzienbare. Je hebt keuzes gemaakt, je bent met de verkeerde vrouw getrouwd of hebt het verkeerde beroep gekozen. Toen ging de beurs onderuit, of kwam de oorlog. Of toen had je ‘ja’ moeten zeggen, maar ‘nee’, je deinsde terug, je durfde niet en had ik maar…

De keuzes die echt vrij waren. Ze zijn er waarachtig. Opties waar je voor hing. Maar sommige daarvan zijn domweg verkeerd genomen. Naarmate je ouder wordt, word je ook steeds meer daarmee geconfronteerd. Je hebt steeds minder te kiezen en als je pech hebt, krijg je steeds meer ‘voor je kiezen’. De kwetsbaarheid neemt toe. Ouderen worden steeds gevoeliger voor stress, zegt de sociaal geriater Anneke van der Plaats. Je stress neemt toe en maakt dat je minder flexibel bent om te reageren op onvoorziene gevolgen van keuzes die je maakt. De schaal waarop je leven zich afspeelt, die wordt kleiner.

Ouderen hebben eigenlijk steeds minder opties waar ze werkelijk vrij zijn om te kiezen, is mijn conclusie, die ter discussie staat. Dat is geen ramp, het kan een zegen zijn. Het kan hen meezitten en het kan tegenzitten. Je kunt in de weinige opties die je hebt, dolgelukkig zijn.

Hoe gaan wij om met de ‘utopie van de vrije keuze’ in de samenleving? Realiseer je collectief dat er duidelijke grenzen zijn aan vrije keuzes. Weet als ouderenorganisatie dat de leden die je vertegenwoordigt, begrensd zijn in de keuzemogelijkheden die ze hebben, in de opties die ze hebben. Dat ze ook heel vaak geconfronteerd worden met gevolgen van keuzes die ze vroeger hadden kunnen maken maar niet hebben gemaakt.

Je komt uiteindelijk uit bij de erkenning van de grenzen aan de vrije keuze. Dan kun je zeggen: ‘nu, jij hebt die keuze gemaakt, je bent verantwoordelijk voor die keuze, dus word je er ook op afgerekend’. Je kunt ook zelf als oudere je verantwoordelijkheid némen. Maar hoe dan ook: als je beseft dat die vrije keuze begrensd is, dan kun je eigenlijk niets anders dan pleiten voor een samenleving die zachtmoedig is. Ik heb dat niet uit het christelijke evangelie, ik heb het uit een recent WRR rapport over de toekomst van de verzorgingstaat, waarin een pleidooi gevoerd wordt voor een zachtmoedige samenleving. Dat betekent dat je mensen (ook al kun je zeggen: ‘jij hebt domweg de verkeerde keuzes gemaakt. Je hebt je gat verbrand’) niet altijd veroordeelt dat ze op de blaren hoeven te zitten. Dus ook ten aanzien van mensen die vrije, maar verkeerde, keuzes gemaakt hebben, kun je uiteindelijk zeggen: ‘rekenen we elkaar af op die keuzes, in hoeverre nemen we onze verantwoordelijkheid en in hoeverre delen we die?’

Nu, ik denk in ons type samenleving, dat we voor die laatste mix hebben te gaan. Daarom heb ik rechtsboven een afbeelding van een mooi schilderij van de Italiaanse schilder Guillardano opgenomen, de barmhartige Samaritaan. Ik denk dat de PCOB dat verhaal goed kent en ook heeft uitgedragen. Maar je kunt ook een ander verhaal houden en wijzen op de tragiek in mensenlevens. De oude tragici als Euripides en Sophocles voerden de tragedies ten tonele om mededogen op te wekken. Wat maken mensen foute keuzes en wat overkomt hun veel waarvoor ze niet kiezen, maar heb toch mededogen met de hoofdrolspelers in een tragedie, is de boodschap. Reken niet genadeloos de mensen af op de misère waar ze – soms door eigen toedoen – in zitten.

Ik denk dat die tragische erfenis en die evangelische erfenis beide belangrijke componenten zijn in de Nederlandse cultuur, die we hoog moeten houden. We moeten dus ook pleiten voor een optimale gedeelde verantwoordelijkheid. Dus ook al maakt iemand van zijn leven een puinhoop, dan nog hoeven we hem uiteindelijk niet in de rotzooi te laten zitten. We kunnen zijn eigen verantwoordelijkheid uit mededogen voor onze rekening nemen. Ik pleit tegen de afrekeningcultuur van die neoliberale beleidsideologie, zo noem ik het maar even. Dus ik ben heel blij dat we een stelsel hebben met een pensioensvoorziening waarbij we een collectieve verantwoordelijkheid nemen voor de AOW.
Goed, heb je geluk gehad, heb je goede keuzes gemaakt, had je opties te over en je hebt een aanvullend pensioen? Prima! Gefeliciteerd! Maar de basis daaronder (AOW) moeten we met elkaar hoog houden en zo ook een basispakket in het zorgstelsel. Goede kwalitatieve basiszorg voor wie dan ook. Of hij nou goede of slechte keuzes gemaakt heeft, of hem nou veel pech of geluk heeft gehad, of hij gerookt heeft, overgewicht heeft of niet. Die basis moeten we met elkaar in stand houden vanuit de gedeelde verantwoordelijkheid die we collectief willen némen in een zachtmoedige samenleving.

De utopie van de vrije keuze. Bijdrage aan het symposium ter gelegenheid van het afscheid van Jaap van der Spek, directeur PCOB, 11 juni 2007. Redactie tekst: Peter Kruitbosch, PCOB, maart 2008.