Opiniebijdrage NieuwWij, 24 maart 2021

Hoe langer de pandemie duurt, des te verrassender de bondgenootschappen tussen groepen die zich verzetten tegen de lockdown. Hard en soft, rechtsextremisten en spiritualiteitsbewegingen vinden elkaar in ontkenning van de ernst van het virus en het protest tegen de maatregelen.

Désanne van Brederode merkte tot haar verbijstering dat veel van haar antroposofische vrienden nu complottheorieën aanhangen, die “Nederland nu opeens vergeleken met een dictatuur en in hun retoriek de schijn wekten dat er al tijden een verschrikkelijke strijd om macht over de gehele mensheid gaande was, die nu, door corona, openlijk de oorlogsfase was ingegaan. (…) Even pijnlijk was het dedain waarmee er werd gesproken over al diegenen die niet durfden of wilden zien wat er ‘echt’ gaande was en is.” (Trouw 27 februari 2021) Wie nog waarde hecht aan de cijfers van het RIVM is in deze kringen naïef.

De mix van spiritualiteit en anti-lockdown is geen Nederlands unicum en niet beperkt tot de antroposofie, maar is inmiddels zo wijdverspreid dat er de term ‘conspirituality’ voor gemunt is.

In een instructief artikel analyseert Marie Meeusen de kenmerken ervan. Zij bespeurt in het woedende verzet van ‘samenzwevende’ anti-vaxxers tegen de vrijheidsbeperking van het gezonde lijf een vorm van ‘spiritueel darwinisme’: “In je eigen kracht staan, goed voor jezelf zorgen, je immuniteit een boost geven en positieve intenties uitzenden, zullen leiden tot een liefdevolle plek voor iedereen die ontwaakt is. (…) ‘Immunoshaming’ gebeurt volop: zij die zwaar ziek worden door corona hebben dit aan hun levensstijl en beperkte bewustzijn te danken.”

Ook in christelijk geïnspireerde spiritualiteitskringen blijken sommigen vandaag zij aan zij met Willem Engel te staan. Een voorbeeld is Lisette Thooft, een schrijfster die ik hoog heb. Ze heeft onder meer een prachtig boek over Jezus en Maria van Magdalena op haar naam staan, publiceert bij dezelfde uitgever als ik en schrijft artikelen in media waaraan ik ook bijdragen lever (Volzin, Nieuwwij, De Verwondering). Corona noemt ze nu een angst-virus: alle gedoe erom heen drukt onze angst uit om vrijuit te leven, onze angst voor de goede dood. Herfst 2020, op het forum De Bezieling (‘hedendaagse leven ontmoet christelijke spiritualiteit’), schrijft ze: “ja, er is een akelige griep en ja, er gaan mensen aan dood. Maar niet zo heel veel meer dan anders. (…) Het is geen eerlijk verhaal dat ons wordt opgedist. De WHO is geen nette club en we hebben geen betrouwbare overheid.”

Een parallelle samenleving

Op dezelfde plek, nog deze maand (19 maart 2021) lees ik: “Voor veel mensen zoals mijn vrienden en ik voelt het huidige politieke klimaat ook een beetje als een soort posttotalitair systeem – hard op weg naar een surveillancemaatschappij van Chinese allure.” Nee, ze gelooft niet in een complot. Nou, je mag ‘complot’ wel als een symbool gebruiken voor de machten die ons nu regeren met de “knoet van het materialisme van de wetenschap, van de cijfers en de grafieken”. De kerken hebben naar de mening van Thooft een kans gemist, maar de mensen die echt in God geloven en oor en oog hebben voor mystiek en transcendentie weten beter. Ze weten elkaar te vinden. “Langzaam maar zeker vormen we een parallelle samenleving, een onderstroom, die op een dag de bovenstroom zal worden”.

Je vraagt je af hoe zo’n spiritueel auteur als Thooft zo kan radicaliseren, voor elke feitelijke tegenwerping doof. Ik heb wel een idee, dat ik al langer met me meedraag. Het heeft niets te maken met haar persoon (ik blijf haar hogelijk waarderen), maar alles met het type spiritualiteit dat ze voorstaat.

Ik noem het ego-spiritualiteit, omdat het daarin draait om het ik – en nergens anders om. Het is een vorm van geestelijk narcisme waarin er voor anderen ten diepste geen plaats is. De coronacrisis is niet de oorzaak van of de reden voor deze spirituele egocentrie, maar schept alleen de gelegenheid waarin haar contouren scherper zichtbaar worden.

Het gaat in deze spiritualiteit namelijk niet om het relativeren van het ik, om de verbinding van jezelf met anderen of het Andere, maar om zelfvinding, zelfversteviging en zelfvergroting. Vrijheid is daarom alleen je eigen vrijheid, nu door het mondkapje beknot. Ook vóór de coronacrisis bracht Thooft de boodschap dat ons nog te zwakke zelf het verdient om stevig in zijn eigen ego gefundeerd te worden. Het KRO-NCRV magazine De Verwondering bracht in het jaar voorafgaande aan corona een serie nummers uit met als thema ‘Ik’, ‘Jij’, ‘Wij’, waaraan ook Thooft meewerkte. Ik las met stijgende verbazing haar bijdragen. Okay, als ‘Ik’ het thema is, is het niet vreemd te lezen: “Je ego is een krachtbron om bij je eigen ziel te komen”. Maar dan stuit je in het volgende nummer over ‘Jij’ op zinnen als “Waar zouden we zijn zonder geliefden, familie, vrienden en de rest van de wereld? Toch gaat het bij persoonlijke ontwikkeling om jezelf. Anderen zijn hoogstens een spiegel.”  Slaat ze in het nummer over ‘Wij’ dan een andere toon aan? Nee hoor, de boodschap is ook daar: “Verbondenheid met de ander ervaren, begint en eindigt met in verbinding zijn met jezelf.” We zijn zelf immers de hoofdpersoon in het verhaal van ons leven. “In die zin zijn andere mensen kartonnen poppetjes. Ze kunnen ons hooguit laten zien waar er nog iets te ontwikkelen valt in onszelf.” Een christelijk sausje mag er ook nog over: uiteindelijk ontwikkel je immers “een hoger zelf”, en die mag je je “innerlijke Christus” noemen.

Twijfels

Niet iedereen hoeft zijn spiritualiteit met het Ik-Gij van Martin Buber of de Ander van Emmanuel Levinas te vullen – maar wat heeft dit nog met christelijk geïnspireerde spiritualiteit te maken? Dat je twijfels hebt bij overheidsmaatregelen, prima. Maar er is volgens mij maar één overtuiging die ons helpt samen door deze crisis heen te komen. Waarom zou je 1,5 meter afstand bewaren, mondkapjes dragen, je aan de avondklok houden en je laten vaccineren? Het simpele antwoord luidt volgens mij: als het niet nodig is voor jezelf, doe je het voor anderen. Maar dat argument is bij aanhangers van deze vorm van spiritualiteit aan dovemansoren gericht.  Anderen zijn “kartonnen poppetjes”.